Το Τραγούδι του νεκρού αδελφού είναι και η πρώτη απόπειρα του Μίκη Θεοδωράκη για την δημιουργία ενός ολικού έργου, μιας λαϊκής όπερας, όπου κείμενο, λαϊκή μουσική και χορός έχουν κοινό θέμα και συγκλίνουν σε μορφική ενότητα αλλά ταυτόχρονα είναι και το πρώτο δείγμα της ιδεολογικής του θέσης για κοινωνική ενότητα.
Η μορφή του έργου έδινε την ευκαιρία στους χορογράφους να δοκιμάσουν το μέσο τους σε κάτι πιο σύγχρονο από τις αρχαίες τραγωδίες και πιο ρεαλιστικό και επίκαιρο από τα μπαλέτα. Στην παράσταση εκτός της μουσικής, τα κείμενα ήταν του Μίκη Θεοδωράκη, η σκηνοθεσία του Πέλου Κατσέλη και οι χορογραφίες της Ζουζούς Νικολούδη, ή οποία χόρευε τον ρόλο της Μάνας μαζί με δύο χορευτές σε ένα μιμόδραμα όπως το αποκαλούσαν τότε και είχε χορογραφήσει τρεις λαϊκούς χορευτές σε συγκεκριμένα μέρη, φαντάζομαι στα ζεϊμπέκικα.
Μου φαίνεται απίστευτο, η Ζουζού να χορεύει Μίκη. Δεν ξέρουμε πως ήταν η χορογραφία της, δεν βρήκα ούτε φωτογραφίες ούτε βίντεο. Υπάρχει μόνο ένα βίντεο από το Τραγούδι του νεκρού αδελφού όταν χορογραφήθηκε σαν αυτόνομο χορόδραμα από την Ραλλού Μάνου τον Απρίλη του 1962 σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη https://www.youtube.com/watch?v=fDMsfkW2s6g. Το σύντομο βίντεο από αυτή την παράσταση δεν μου επιτρέπει να κρίνω το έργο της Μάνου, είναι δύσκολο να κρίνουμε με τα μάτια του παρόντος αλλά και με τα προβλήματα που δημιουργεί η στατικότητα και η εξαφάνιση της προοπτικής από την κάμερα και η διαφορά καρέ στην μεταγραφή. Παρόλα αυτά βλέπω ότι έχει και αυτή δυο χορευτές εκατέρωθεν της, για να εικονοποιήσει τον εμφύλιο ανάμεσα σε αδέλφια και χορεύει τον ρόλο της μάνας ανάμεσα τους. Δεν μπορώ να μην διακρίνω την αντίληψη του ζωντανέματος των στάσεων από αγγεία και αγάλματα σαν μόνη πηγή έμπνευσης που είχαν οι παλαιοί χορογράφοι σύγχρονου χορού, η οποία με αίτημα την πιστότητα στα υλικά απομεινάρια της αρχαιότητας κατέληγε σε πόζες με σφιχτά σώματα. Όταν συγκρίνουμε αυτή την έντεχνη χορογραφία με το ζεϊμπέκικο που χορεύουν με πολύ πιο λυμένο σώμα στους γοφούς και εσωτερική πνοή στην σχέση με το έδαφος οι επαγγελματίες και ερασιτέχνες ηθοποιοί στον Δράκο του Κούνδουρου, αναδεικνύεται το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν και αντιμετωπίζουν οι έντεχνοι χορογράφοι όταν θέλουν να συνδιαλεχθούν με λαϊκούς χορούς, το ζεϊμπέκικο δεν μπορεί να αναπαραχθεί έχοντας σαν οδηγό τον φον Λάμπαν.
Επιπλέον εκείνη την εποχή στην Ελλάδα δεν είχαν δει τις μεταπολεμικές εξελίξεις του σύγχρονου χορού, ούτε καν η ομάδα της Μάρθας Γκράχαμ δεν είχε έρθει ακόμα, θα εμφανιζόταν για πρώτη φορά στην Αθήνα μετά από ένα μήνα στις 11-13 Νοέμβριου 1962 στο θέατρο Ολύμπια της Λυρικής.
Γνωρίζουμε όμως ότι η Ζουζού Νικολούδη δεν υποστήριζε μια συγκεκριμένη τεχνική χορού για να την επιβάλει στους χορευτές της και προτιμούσε να έχει σαν δημιουργικό οδηγό της να αφήνεται στην ορμή της μουσικής. Κοιτάζοντας το βίντεο με την χορογραφία της Μάνου από το Τραγούδι του νεκρού αδελφού ξαφνικά νομίζω ότι βρήκα την λύση σε ένα άλυτο μυστήριο για το πιο διάσημο έργο του Ελληνικού χορού, τους Όρνιθες. Οι Όρνιθες χορογραφήθηκαν την πρώτη φορά από την Ραλλού Μάνου το 1959 αλλά στο επόμενο ανέβασμά τους το 1960 ο Κάρολος Κουν κάλεσε την Ζουζού Νικολούδη να χορογραφήσει. Όμως οι φωτογραφίες από τις δυο παραστάσεις δεν δείχνουν διαφορές ως προς τις βασικές στάσεις του σώματος των πουλιών και των σχημάτων στο χώρο. Τι ήταν αυτό που έκανε τον Κάρολο Κουν να αλλάξει χορογράφο; Να μια «σύγκρουση» χορογράφων, όπως και στο Τραγούδι του νεκρού αδελφού που χρονικά το χορογράφησε πάλι πρώτη η Μάνου, για την οποία δεν γνωρίζουμε τίποτα και η εξήγηση της έχει χαθεί μαζί με τους πρωταγωνιστές της. Κοιτάζοντας την χορογραφία και το στιλιζάρισμα της κίνησης στην χορογραφία της Μάνου έχω την εντύπωση ότι ίσως ο Κουν άλλαξε χορογράφο διότι επιζητούσε κάτι πιο πηγαίο, πιο διονυσιακά λαϊκό αλλά διατηρώντας τα ίδια σωματικά σχήματα των πουλιών. Όμως αυτά είναι ιστορικά μικροπροβλήματα για τον Ελληνικό χορό, ο οποίος περνούσε απαρατήρητος τότε και τώρα.
Στις κριτικές της παράστασης δεν βρίσκω καμία αναφορά για τον χορό, οι μόνες μαρτυρίες είναι για την θεωρητική σύγκρουση, άλλη μια, που είχε στηθεί στην αριστερά. Αν η δεξιά έχει σαν εργαλείο επιβολής την λογοκρισία η αριστερά έχει την κριτική από θεσμικά όργανα (Ψάξτε την Υπόθεση Γκράνιν). Η επίθεση που έγινε από την αριστερά στον Μίκη μέσα από την εφημερίδα Αυγή στις 1/11/1962 και 16/2/1963 ήταν με λίγες λέξεις ότι το έργο ήταν συναινετικό προς την δεξιά. Βρίσκουμε τις ίδιες κατηγορίες να εξαπολύονται ακόμα και σήμερα. Λϊγες μέρες μετά την πρεμιέρα, ο Θεοδωράκης σε έκτακτο τυπωμένο πρόγραμμα της παράστασης απευθυνόμενος σε προσωπικό τόνο στους θεατές περιέγραφε το όνειρο του το οποίο εν τέλει κατάφερε και πραγματοποίησε.
Διαβάστε πόσο σύγχρονος ακούγεται:
«Αγαπητέ φίλε,
Τώρα που ανέβηκε πια το ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ, μπορώ, νομίζω, να πω ότι ο στόχος μου ήταν κατ' αρχήν πολιτικός. Σε στιγμές τόσο κρίσιμες για το έθνος και το λαό, πιστεύω πως ο ζωντανός καλλιτέχνης πρέπει να καταπιάνεται με έργα και με ενέργειες που θα βοηθήσουν άμεσα να λυθεί η κρίση, να βρεθεί διέξοδος. Πιστεύω πώς ο μοναδικός δρόμος για να κερδίσουμε τη μάχη μπροστά στην ιστορία και στον πολιτισμό, είναι, αυτή τη στιγμή, η αληθινή ΕΝΟΤΗΤΑ. Όχι ενότητα συμβατική, σκόπιμη. Ενότητα τακτική — αλλά ενότητα ουσιαστική όλων των Ελλήνων.
Ανήκω στην προοδευτική παράταξη. Σήκωσα το βάρη του διχασμού. Όμως είμαι έτοιμος να δώσω το χέρι και να ξεχάσω για πάντα, τα μαρτύρια και τις εξορίες, αν πρόκειται να συμφωνήσουμε γύρω από ένα πλατύ πρόγραμμα που θα εξασφαλίζει την αναγέννηση της πατρίδας.
Ξέρω ακόμα πως αν αυτή τη στιγμή δεν βρεθεί ο τρόπος για να γίνει αυτή η ενότητα πραγματικότητα, μας περιμένουν καινούργιες σκληρές δοκιμασίες που θα καθυστερήσουν σε βαθμό επικίνδυνο την παρουσία του έθνους μας ανάμεσα στη μεγάλη οικογένεια των λαών της γης, καθώς ο ένας με τον άλλον μπαίνουν στο δρόμο της δημιουργικής αναγέννησης……»
Δεν μπορώ να πάρω πολιτική θέση για αυτή την διαμάχη σε εκείνους τους καιρούς. Τον ίδιο μήνα απαγόρευαν στον Βάρναλη να ταξιδέψει στην Βουλγαρία, σε διαδήλωση καπνεργατών στο Ξηρόμερο Αγρινίου οι χωροφύλακες πυροβολούσαν και σκότωναν τον καπνεργάτη Μήτσο Βλάχο και τραυμάτιζαν δυο επτάχρονα παιδιά, η δεκατετράχρονη Ευαγγελία Κουσίδου συλλαμβανόταν στην Αθήνα διότι μοίραζε εκλογικό υλικό του ΠΑΜΕ και την απέβαλαν για πάντα από το σχολείο και κάθε μέρα στην εφημερίδα Αυγή στην στήλη Ελευθερία στους Δεσμώτες υπήρχε και ένα πορτραίτο φυλακισμένου Ελασίτη που μετά από 13 χρόνια από το τέλος του εμφυλίου ζητούσε χάρη.
Ο Θεοδωράκης είχε την λεπίδα του ταλέντου του σαν όπλο για να κόψει αυτό τον κόσμο και να τον ξαναενώσει. Μέσα σε δύο μήνες από τον Σεπτέμβρη του 62, όταν μόλις είχε κατέβει η Όμορφη Πόλη, ξεκίνησε τις πρόβες για το ανέβασμα του Τραγουδιού του νεκρού αδελφού τον Οκτώβρη από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη ο οποίος είχε ενοικιάσει το Θέατρο Καλουτά, ενώ ταυτόχρονα προετοίμαζε να δείξει το Άξιον Εστί στις 22 του ίδιου μήνα, είχε τελειώσει την μουσική για την Ηλέκτρα του Κακογιάννη και οργάνωνε την Μικρή Συμφωνική ορχήστρα, την πρώτη μη κρατική ορχήστρα, με την οποία στις 28 Νοέμβρη θα παρουσίαζε έργα Χέντελ και Μπαχ υπό την διεύθυνση του. Όλα αυτά ενώ έπρεπε να παίρνει άδεια για να βγαίνει από το σανατόριο Τσαγκάρη όπου ήταν έγκλειστος.
Μπορώ να καταλάβω τον καλλιτέχνη, ο οποίος είχε τραυματιστεί στα Δεκεμβριανά, είχε πάει εξορία, τον ίδιο μήνα έκανε αποχή από το συσσίτιο συμπαραστεκόμενος σε απεργία φυματικών φυλακισμένων, να ελπίζει ότι μόνο μέσα στην ενότητα της έννοιας πατρίδα μπορεί να βρεθεί λύση στο πρόβλημα της ταξικής διαμάχης.
Στην ανοιχτή συζήτηση που οργανώθηκε στο θέατρο Καλουτά στις 16 Νοέμβρη 1962 ο Μίκης ήταν ταπεινός, απαντώντας στις επιθέσεις είχε πει ότι εγώ δεν είμαι αρχηγός κόμματος, κάνω τέχνη, δεν μπορώ να καθορίσω την βάση και το περιεχόμενο της ενότητας του λαού. Αυτό ήταν και το μοναδικό λάθος του όταν μετά από πολλά χρόνια θεώρησε ότι μπορεί να καταφέρει και αυτό, αν θυμηθούμε την παρερμηνεία της έντεχνης ομιλίας του στην διαδήλωση για την Μακεδονία από τους «καλλιτέχνες» της πολιτικής συκοφαντίας που δεν του συγχώρησαν ποτέ το Τραγούδι του Νεκρού αδελφού.
Στην ιδία συζήτηση κάποιος φοιτητής τον είχε κατακρίνει: Δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί συναδέλφωση ανάμεσα στον φονιά και το θύμα... Τον αναγνωρίζω αυτό τον φοιτητή, θα μπορούσα να είμαι και εγώ. Έτσι είναι η νιότη, θεωρούμε ότι είμαστε αμόλυντοι, απαιτούμε ένα μέλλον ασυγχώρητο για ή από το παρελθόν και το παρόν. Ή απλά δεν βλέπουμε όλες τις καρδιές. Ο φοιτητής δεν ενδιαφερόταν για το ότι στην διπλανή σελίδα της Αυγής, στη στήλη Ελευθερία στους Δεσμώτες κάποιος παλιός Ελασίτης, εκείνη την ημέρα ο Γιώργος Παπαοικονόμου, φυλακισμένος ισόβια από το '47 στις φυλακές Τρικάλων, ζητούσε για πέμπτη φορά χάρη. Πως μπορείς να είσαι ανελέητα απαιτητικός από τους ηττημένους συντρόφους αλλά και να ελπίζεις σε χάρη για αυτούς;
Τον ίδιο μήνα υπάρχει η είδηση από έναν άλλον εμφύλιο, της Αλγερίας, χιλιάδες μουσουλμάνοι διαδήλωναν εναντίον του σοσιαλιστή και ήρωα των αγώνων της ανεξαρτησίας Μπεν Μπελά. Και εκεί, με αντίστροφους πολιτικά ρόλους στους πρωταγωνιστές, δεν υπήρξε ενότητα και κυριάρχησαν τα χειρότερα στοιχεία.
Τον αναγνωρίζω τον φοιτητή διότι μαθαίνοντας ότι η Ζουζού Νικολούδη είχε χορογραφήσει το Τραγούδι του Νεκρού αδελφού αισθάνθηκα πολύ μεγάλη λύπη, για όλα όσα δεν συζήτησα μαζί της όντας μαθητής της ή όταν χόρευα για αυτήν. Πόσο κοντόφθαλμος υπήρξα και την αντιμετώπιζα με όρους ταξικούς λες και ο εμφύλιος συνεχίζεται, χάνοντας την ευκαιρία να την ρωτήσω για αυτή την πλευρά της. Και τώρα πια αυτό όπως και τόσα που κάνουμε στην ζωή είναι κάτι που δεν επανορθώνεται.
Υστερόγραφο
Ένα μήνα μετά, τον Δεκέμβρη του 1962 ο κοσμοναύτης Γιούρι Γκαγκάριν υπέγραφε κείμενο Ρώσων εναντίον της αφηρημένης τέχνης, με εκφράσεις όπως ότι είναι αντιγραφή πιθήκων. Αχ αυτή η σχέση της αριστεράς με την τέχνη. Ο άνθρωπος που ταξίδεψε στο διάστημα, εκεί που δεν υπάρχουν ούτε θεός όπως είπε αλλά ούτε και αφηγήσεις, δεν είδε τις παγκόσμιες φόρμες που μας ενώνουν και για τις οποίες μιλούσε και ο Μίκης.
Μεγάλο Υστερόγραφο
Το 2018 μετά την επιτυχία της παράστασης «Ιφιγένεια» στην ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη του Περάματος με θέμα τα εργατικά ατυχήματα, τόλμησα να προσπαθήσω να φτιάξω ένα έργο για τον Μίκη Θεοδωράκη, κάτι που το ονειρευόμουν σαν ύστατο έργο μου σύνδεσης με την Ιστορία. Όταν το φεστιβάλ Αθηνών μου πρότεινε το επόμενο καλοκαίρι να επαναλάβω την Ιφιγένεια, πίστεψα ότι βρήκα την ευκαιρία και αντιπρότεινα την ιδέα μου για μια παράσταση όπου όλοι οι Έλληνες χορογράφοι, που θεωρούσαν ότι έχουν να πουν κάτι, να χορογραφούσαν από ένα τραγούδι του. Ονειρευόμουν να του προσφέρω αυτό που είχα προσφέρει και στην Ντόρα Τσάτσου όταν είχα οργανώσει μια παράσταση με πρώην μαθητές της χορογράφους όπου με πρόσχημα ότι θα χορεύαμε μουσικές επιλογές της την επισκεπτόμασταν και την συνοδεύαμε προς το τέλος της. Με την πρόταση μου στο Φεστιβάλ Αθηνών ήθελα να του δώσω την χαρά να δει το έργο του χορογραφημένο από όλο τον πλούτο του Ελληνικού χορού, αλλά παραδέχομαι ότι είχα την κρυφή σκέψη πως καθώς δεν μου άρεσε καμιά χορογραφία που είχε γίνει μέχρι τότε σε μουσική του, η πληθωρικότητα απόψεων θα έφερνε κάτι καίριο και κυρίως ταπεινό. Παρότι έκανα εγώ την πρόταση δεν κράταγα για τον εαυτό μου κανένα ρόλο πέρα από αυτόν του εισηγητή και χορογράφου ενός τραγουδιού. Όποιος χορογράφος το αισθανόταν θα έπαιρνε μέρος, το ότι θα έπρεπε να συναντήσει και να μιλήσει με τον Μίκη ήταν αρκετό, δεν χρειαζόταν άλλη διαδικασία επιλογής.
Η άρνηση του φεστιβάλ Αθηνών με μειωτική αντιπρόταση με οδήγησε στο να χορογραφήσω μόνος μου προσπαθώντας να διχοτομήσω τον εαυτό μου. Χορογράφησα ένα μέρος για παιδιά, επικό σαν δείγμα της ελπίδας και κράτησα για μένα και τους ενήλικες χορευτές μου την αδυναμία να χορέψουμε τον Θεοδωράκη, την αδυναμία να τους κινητοποιήσω, προσωπικά χόρευα ένα τραγούδι από το κύκλο του νεκρού αδελφού με ακριβώς αυτή την αδυναμία μου να τους συνεπάρω σε μια γραμμή να ορμήσουμε.
Τώρα, που ετοιμάζονται πολλές παραστάσεις για τον Μίκη, πριν τα ιδρύματα της θάλασσας κλέψουν τον αγέρα του και μας τις παρουσιάσουν ευνουχισμένες και πνευματικά ξεπέτες όπως εκείνο το Canto χορογραφημένο σαν σειρά ερωτικών ντουέτων αλλά και μεταμοντερνιές πχ μπορώ να φανταστώ παράσταση στην Πειραιώς με τεράστιο λευκό σκηνικό και πρωταγωνιστή τον νεκροτόμο του Μίκη να φροντίζει το σώμα του κατά την διάρκεια των πολλών ημερών μέχρι την κηδεία, επαναφέρω την πρόταση. Μια παράσταση από όσους πιστεύουν ότι έχουν να πουν κάτι, όλοι μαζί, σαν εκείνη την άλλη ιδέα που είχα γράψει https://edromos.gr/canto-general/?amp για την πορεία σε ένα μήνα του πολυτεχνείου με δεκάδες μουσικά σύνολα κατά μήκος της διαδρομής να παίζουν το Canto...
Όλες οι φωτογραφίες βρέθηκαν χάρις στα ψηφιοποιημένα αρχεία ΕΛΙΑ-ΜΕΠ και ΑΣΚΙ
